Duchowość jezuicka

Pierwsi towarzysze św. Ignacego trzymali się wiernie ducha i wskazań Ćwiczeń duchownych. Uderza także ich zgodność z duchem Konstytucji zakonu. Za życia św. Ignacego i przez jakiś czas po jego śmierci cechowała Towarzystwo Jezusowe duża swoboda w wyborze form duchowości i lekturach duchownych. Oprócz dzieł Savonaroli i Erazma z Rotterdamu wolno było korzystać z różnych autorów katolickich. Ignacy nie chciał w sprawach duchowych prowadzić wszystkich tą samą drogą bez liczenia się z różnymi darami Ducha Świętego. Formacja duchowa otrzymana od św. Ignacego była cała skierowana do naśladowania Jezusa Chrystusa w Jego ubóstwie, pokorze i służbie dla chwały Ojca i dla zbawienia dusz. Teologia duchowości była słabo rozwinięta, natomiast mocne były jej rysy praktyczne, apostolskie, misyjne z tendencją do ascezy i surowości. Znaczny wpływ na duchowość zakonu wywarł generał Franciszek Borgiasz.

Generał zakonu Ewerard Mercurian (1573-81), obok troski o rozwój misji, kładł nacisk na życie wewnętrzne i na wierność Ćwiczeniom duchownym. Obawiał się tendencji mistycznych wśród jezuitów, stąd zakaz lektury dzieł mistyków. Dwa prądy mistyczny, kontemplatywny, afektywny i przeciwny mu ascetyczny i aktywny spowodowały w zakonie kryzys duchowy. Generał Klaudiusz Aquaviva (1581-1615), kierując się wewnętrznym prawem miłości roztropnej i zasadą św. Franciszka Ksawerego, że Towarzystwo Jezusowe powinno być zawsze Societas amoris et unionis (Towarzystwem miłości i jedności), starał się załagodzić ten kryzys bardzo taktownie. W liście z 8 V 1590 o modlitwie i pokucie pochwalił każdą modlitwę, która jednoczy z Bogiem i pomaga do pracy apostolskiej. Podkreślił trzy istotne rysy duchowości Towarzystwa: doskonałość zakonną, miłość i apostolstwo. Ci, którzy postępują w modlitwie, niech się zdają na kierownictwo Ducha Świętego miłości roztropnej bez narzucanych im reguł. On sam, Aquaviva, i Robert Bellarmin pisali o darach Ducha Świętego i o wolności duchowej. Fabio de Fabis pisał o radości duchowej, a Achilles Gagliardi, komentując Pieśń nad pieśniami, o serdecznym zjednoczeniu z Bogiem. Na polecenie Aquavivy opracowano Dyrektorium do Ćwiczeń duchownych (1591, 1599) oraz Industriae ad curandos animae morbos (1600). Generał ten nakazał wszystkim jezuitom odprawiać corocznie przynajmniej ośmiodniowe rekolekcje według Ćwiczeń i zalecił adaptować duchowość Towarzystwa do potrzeb apostolstwa. Istniejące od r. 1563 Kongregacje Mariańskie ( Sodalicje) nabrały za Aquavivy znacznego rozwoju, wykazując właściwy Towarzystwu rys ascetyczny, charytatywny i apostolski w Kościele przez naśladowanie Jezusa i Maryi.

Pierwsze jezuickie traktaty o życiu wewnętrznym są zgodne z tradycyjnym rysem praktycznym: trzymają się trzech dróg oczyszczającej, oświecającej i jednoczącej ze szczególnym nastawieniem na chrystocentryzm. Chodzi o takie zjednoczenie, które czyni człowieka podatnym na prowadzenie przez Jezusa i Jego Ducha do Ojca. W tym duchu napisane są dzieła: Alfonsa Rodrigueza, Bernardyna Rossignolego, Łukasza Pinellego i Franciszka Ariasa. Wszystkie ich traktaty wyrażają zgodność z duchem Ignacego i Ćwiczeń i budzą pragnienie doskonałości i świętości w życiu zakonnym. Za rządów Aquavivy Towarzystwo Jezusowe uświadomiło sobie główne rysy swej duchowości: chrystocentryzm i apostolskość jako służbę w niesieniu pomocy duszom dla chwały Boga i dla ich zbawienia w Kościele. Jest to więc duchowość nie tyle spekulatywna, ile raczej dogmatyczna, o nastawieniu ascetycznym, apostolskim, praktycznym. Wychowuje ona do życia z wiary, uczy szukać we wszystkim Boga i Jego woli, większej chwały Bożej przez większe dobro wspólne ludzi. Wyrastająca z tej duchowości pobożność jest trynitarna, chrystocentryczna, eucharystyczna, maryjna, eklezjalna i w każdym wymiarze apostolska. Pragnie wielce kochać Boga i ludzi służebnie i pokornie. Uczy także ścisłej współpracy człowieka z łaską Boga w miłości roztropnej, która pomaga jednoczyć modlitwę i pracę i dokonywać roztropnie dobrych wyborów. 

Celem tej duchowości i pobożności jest doprowadzić człowieka do wydawania się w ręce Boga, żeby być całkowicie wolnym do Jego dyspozycji, żeby żyć razem z Jezusem w przyjaźni, uczestnicząc w Jego misji zbawczej i upodabniać się do Niego w miłości do Boga i do ludzi, w ubóstwie, pokorze i posłuszeństwie. Szczególnym rysem tej duchowości jest wielkoduszność (ignacjańskie magis) oraz uniwersalizm, bo dobro im powszechniejsze, tym bardziej jest boskie (Konst 622). Uniwersalizm ten zmierza do tego, by wszystko działo się w miłości. Idzie z tym w parze ruchliwość apostolska i zdolność do adaptacji w różnych sytuacjach i warunkach życia i służby we współczesnym świecie. Ignacjański duch Ćwiczeń i Konstytucji przenika całą tę duchowość, broniąc ją przed zestarzeniem się, czyniąc ją wciąż aktualną. Rekolekcje według Ćwiczeń duchownych były dawane indywidualnie i zbiorowo przed święceniami kapłańskimi i w klasztorach męskich i żeńskich. Łaciński tekst Ćwiczeń wydany był po raz pierwszy w Wilnie w 1583. Pisarzy rekolekcyjnych wśród jezuitów polskich było ponad 50, wśród nich wybitni, jak Mikołaj Łęczycki, Kasper Drużbicki, Daniel Pawłowski, Stanisław Solski, Jan Kwiatkiewicz, Teofil Rutka, Tomasz Młodzianowski, Jan Hermanni i inni. Polska bibliografia Ćwiczeń duchownych zawiera ponad 150 pozycji. Wydali jezuici polscy wiele oryginalnych dzieł ascetycznych, tłumaczono też wielu autorów jezuickich obcych. Duchowość jezuicka widoczna była w wielu dziedzinach działalności zakonu, w Kaznodziejstwie, Katechizacji, Kierownictwie duchowym, Misjach i licznych nawróceniach. Wielkie znaczenie religijne miały Bractwa zakładane przez jezuitów. Jezuici wprowadzili do Polski i upowszechnili Godzinki o Niepokalanym Poczęciu. Pobożność polską ubogacili czterdziestogodzinnym nabożeństwem z wystawieniem Najśw. Sakramentu. Sprowadzili też do Polski z Włoch nabożeństwo majowe w XIX w. Przyczyniali się do rozwoju pobożności także przez wydawanie licznych modlitewników. W szkołach jezuickich, zwłaszcza w Sodalicjach Mariańskich, łączono pobożność z miłością bliźnich, zwłaszcza biednych, chorych i więźniów. Teatr szkolny w kolegiach odgrywał znaczną rolę kulturalną i religijną.

Niezwykle bogate były jezuickie wydawnictwa ascetyczne. Wśród książek ascetycznych jezuici wydali dzieła Mikołaja Łęczyckiego o życiu wewnętrznym Opuscula spiritualia (An 1650, Ig 1724, Kr 1883-1893), dzieło duszpasterskie Mateusza Bembusa Pastor vigilans, sive de arte regendi animas (Kr 1618, Kö 1618), Wojciecha Tylkowskiego o środkach i pomocach w dążeniu do doskonałości De arte sanctitatis (Oliwa 1674), Michała Mazowieckiego o modlitwie kapłańskiej Sacerdos orans (Kon 1658). Dzieło Daniela Pawłowskiego Locutio Dei ad cor religiosi (Kal 1673) miało wiele wydań w Polsce i wiele tłumaczeń. Także książka Tylkowskiego Exercitia spiritualia decem dierum spatio absolvenda była wydawana poza Polską (Ulm 1712, Kon 1724, Au 1761). Szczególną popularnością cieszyły się dzieła Kaspra Drużbickiego: Meta cordium i po polsku Serce Jezusowe, meta albo cel serc stworzonych (Pz 1696), O rachunku sumienia (1672), Tribunal conscientiae (Pr 1686), Vota religiosa (Pz 1690, Ig 1732); także poemat o prawdziwej duchowości jezuity Verus Jesu socius (Wl i Prz 1759). Dla kapłanów wydawano cenne dzieła: Jana Kwiatkiewicza Vita sancti sacerdotis (Oliwa 1680) o doskonałości kapłańskiej, i rekolekcje Fax ascetica (Kr 1650, 1689, Kal 1769, 1689), Jerzego Tyszkiewicza De perfectione (Kr 1624) z zapożyczeniami z Alvareza, De Ponte, Rodrigueza, Rossignolego, oraz w oparciu na Ćwiczeniach i na Konstytucjach. Ten sam temat doskonałości zakonnej omawiał pięknym językiem polskim Jan Hermanni Powinności zakonne (Kr 1679) i Bartłomiej Wąsowski Ideae pietatis religiosae (Pz 1686) i po polsku Podniety nabożeństwa zakonnego (Pz 1687). Napisał także dla kapłanów Apparatus sacerdotum (Pz 1685). Józef Kobielski wydał w Sandomierzu (1758) Próby nieomylne ducha prawdziwie zakonnego. 

Tłumaczono też wielu autorów z języków obcych: Ludwika de Ponte, Łukasza Pinelliego, Alojzego Bellecjusza, Pawła Segneriego, Jana Crasseta, Benedykta Rogacciego, Ignacego Diertinsa, Jana Nadasiego, Karola Rossignoliego, Mikołaja Ruggieriego i innych. Wybitnym tłumaczem był Szymon Wysocki. Przełożył on Baltazara Alvareza De vita religiosa instituenda O żywocie zakonnym (Kr 1613); także Fulwiusza Androtiego Rozmyślania o drogiej męce Pana naszego (Kr 1611) i Ścieżki pobożnego chrześcijanina (Kr 1608), Franciszka Ariasa Zdrój wody żywej (Kr 1611). Piotr Skarga przełożył Franciszka Kostera De quattuor novissimis O czterech końcach życia ludzkiego (Kr 1605). Kasper Sawicki i Piotr Fabrycy tłumaczyli Roberta Bellarmina O wiecznym błogosławieństwie (Kr 1617), Wzdychanie gołębicy (Kr 1621) oraz Kazanie, które Pan Jezus z krzyża uczynił (Kr 1622). 

W Wilnie wydali jezuici Ludwika de Ponte Compendium seu Breviarium absolutissimum omnium meditationum (Wl 1645) oraz Monita spiritualia (Wwa 1723). Prawdy wieczne K. Rosignoliego miały od 1701 do 1923 ponad 30 wydań. Najczęściej był tłumaczony Paweł Segneri: Zwierciadło niezawodne (Kal 1778), Człowiek chrześcijański (Wwa 1759), Manna duszy (Wwa 1722) i inne. Dzieło Alfonsa Rodrigueza O postępowaniu w doskonałości i cnotach chrześcijańskich tłumaczył Baltazar Dankwart (Wl 1698). De imitatione Christi O naśladowaniu Chrystusa było tłumaczone na język polski przez jezuitów: J. Wujka (1570), J. Wielewickiego (Kr 1608), W. Lohna (Kr 1948) i S. Kuczkowskiego (Kr 1995) i wiele razy wydawane. 

W XIX i XX w. wielkie zasługi dla propagowania dobrej literatury ascetycznej miało Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, a szczególnie jego seria Biblioteka Życia Wewnętrznego. 

Ref. Św. Ignacy Loyola, Ćwiczenia duchowne. W: Pisma wybrane II 95-238; P. Pourrat, La spiritualité chrétienne III. Les temps modernes. P 1925; J. de Guibert, La spiritualité de la Compagnie de Jésus. R 1953; L. Cognet, La spiritualité moderne. P 1966; DSAM T. 8, kol. 960-1065. Bednarz, Jezuici s. 149-224.; M. Bednarz, Jezuici a religijność polska. Nasza Przeszł. 20 (1964) 149-224. 

Źródło artykułu: L. Grzebień (red.), Encyklopedia wiedzy o jezuitach, WAM, Kraków 1996, s. 135-136.